Od 1 kwietnia 2024 roku w Polsce obowiązuje 5% stawka VAT na większość świeżych i przetworzonych owoców oraz warzyw, włączając w to ziemniaki. Zmiana ta wynika z zakończenia okresu stosowania tymczasowej stawki 0%, wprowadzonej w 2022 roku w celu walki z inflacją. Wprawdzie początkowo planowano utrzymanie zerowego VAT do końca marca 2024 roku, ostatecznie decyzją Ministerstwa Finansów stawka powróciła do poziomu 5%, co potwierdza się w klasyfikacjach celnych i aktualnych analizach podatkowych.
Podstawy prawne i zakres przedmiotowy
Zgodnie z załącznikiem nr 10 do ustawy o VAT, 5% stawka obowiązuje dla produktów sklasyfikowanych w następujących grupach CN (Nomenklatura Scalona):
- CN 07: Warzywa oraz niektóre korzenie i bulwy jadalne (w tym ziemniaki, ogórki, kukurydza cukrowa, szpinak).
- CN 08: Owoce i orzechy jadalne, skórki owoców cytrusowych lub melonów (np. jabłka, śliwki, truskawki, owoce cytrusowe).
- CN 10: Zboża oraz produkty przetwórstwa zbożowego (np. mąka, kasze).
Przykładowo, ziemniaki świeże lub schłodzone (CN 0701 10 00) podlegają stawce 5%, podobnie jak mrożone (CN 0710 10 00) czy suszone (CN 0712 90 05). W przypadku owoców, stawkę 5% stosuje się m.in. do:
- jabłek (CN 0808 10),
- śliwek (CN 0809 40 05),
- truskawek (CN 0810 10 00),
- owoców cytrusowych (np. pomarańczy – CN 0805 10).
Co istotne, stawka 5% obejmuje zarówno produkty świeże, jak i poddane minimalnej obróbce – np. mrożenie, suszenie lub pakowanie próżniowe. Wyjątkiem są produkty głęboko przetworzone (np. konserwy, dżemy), które mogą podlegać wyższym stawkom VAT.
Kontekst zmian w latach 2022-2024
Wprowadzenie tymczasowej stawki 0% VAT na żywność w lutym 2022 roku było odpowiedzią na rekordową inflację, sięgającą 9,2% r/r. Zerowy podatek objął wówczas ponad 300 produktów, w tym mięso, nabiał, zboża, a także owoce i warzywa. Choć początkowo planowano utrzymać tę regulację do końca 2022 roku, wielokrotnie ją przedłużano, głównie ze względu na utrzymujące się wysokie ceny żywności. Ostatecznie, po dwóch latach, rząd zdecydował się przywrócić stawkę 5%, argumentując to spadkiem inflacji do 3,9% w styczniu 2024 roku.
Warto zaznaczyć, że powrót do 5% VAT nie oznacza pełnej stabilizacji. Ministerstwo Finansów zapowiedziało dalsze prace nad uproszczeniem systemu podatkowego, w tym potencjalne zmiany w klasyfikacji niektórych produktów. Przykładowo, trwają dyskusje nad objęciem stawką 5% wszystkich owoców tropikalnych i cytrusowych (obecnie część z nich podlega stawce 8%) oraz ujednoliceniem stawek dla pieczywa i wyrobów ciastkarskich.
Wpływ na rynek i konsumentów
Powrót do 5% VAT na owoce i warzywa wywołał mieszane reakcje. Z jednej strony, organizacje rolnicze (np. Litewskie Stowarzyszenie Warzyw) wskazują, że utrzymanie obniżonej stawki mogłoby zwiększyć konsumpcję zdrowych produktów i wspierać lokalnych producentów. Z drugiej strony, rząd podkreśla, że zerowy VAT generował straty budżetowe sięgające 2,93 mld zł rocznie, co utrudniało finansowanie innych programów społecznych.
Analiza cen detalicznych za pierwszy kwartał 2024 roku pokazuje, że podwyższenie VAT z 0% do 5% przełożyło się na wzrost cen o 2-3% dla większości warzyw i owoców. Wyjątkiem są produkty importowane, takie jak banany czy pomarańcze, gdzie wpływ podatku został częściowo zniwelowany przez aprecjację złotego.
Prognozy na rok 2025 i beyond
W świetle zapowiedzi legislacyjnych, w 2025 roku można spodziewać się następujących zmian:
- Ujednolicenie stawek dla wszystkich owoców – likwidacja pozostałych wyjątków (np. 8% dla owoców tropikalnych).
- Rozszerzenie katalogu produktów objętych 5% VAT o certyfikowaną żywność ekologiczną.
- Wprowadzenie mechanizmów kompensacyjnych dla rolników, aby zredukować skutki podwyżek cen nawozów i energii.
Ponadto, w polskim Sejmie znajduje się projekt ustawy autorstwa koalicji partii centrowych, proponujący utrzymanie 5% VAT na świeże owoce i warzywa do co najmniej 2026 roku. Inicjatywa ta wzorowana jest na rozwiązaniach funkcjonujących m.in. we Francji i Niemczech, gdzie obniżone stawki VAT na zdrową żywność przyczyniły się do spadku zachorowań na choroby dietozależne.
Podsumowanie
Obowiązująca od kwietnia 2024 roku 5% stawka VAT na owoce i warzywa (w tym ziemniaki) stanowi kompromis między interesami konsumentów a stabilnością budżetu państwa. Choć wyższa niż w okresie pandemii, nadal pozostaje korzystna w porównaniu ze standardową stawką 23%. Kluczowe dla utrzymania przystępnych cen będzie monitorowanie efektów zmian podatkowych oraz ewentualne korekty w zakresie wsparcia dla rodzimych producentów rolnych.
